Dünyaya gelmek için biraz sabırsız davranan bu bebekler genellikle daha özenle ve yakından takip gerektirirler. Bu onların doğacakları ortama tam uyum sağlayabilmek için gerekli yetenekleri kazanamadan dünyaya gelmiş olmalarından kaynaklanır. Dolayısıyla beslenmesinden, ısınmasına, beraberinde karşılaşacağı risklere karşı yenidoğan ekibi ve ailesi tarafından özenli ve yakından takip gerektirir. Takipler sırasında özellikle büyümesi ile ilgili dikkat edilmesi gereken durumlar burada paylaşılmıştır.
Prematürite Nedir?
Normal gebelik süresi, annenin son adet tarihine göre hesaplandığında 40 hafta olup, 37 haftadan erken doğan bebekler “olgunlaşmamış” yani prematüre olarak adlandırılır. Son yıllarda yardımcı üreme tekniklerinin artması, sezeryan ile doğumlar, çoğul gebelikler, ileri anne yaşının artması bebeklerin daha erken dünyaya gelme olasılığını arttırdı. Tabii bu riskler daha da erken dünyaya gelen bebek oranını da arttırdı ve prematüreler kendi içlerinde de erken gelmenin derecesine göre sınıflandırılmaya başlandılar. Annenin son adet tarihine göre 32 haftadan önce doğan bebekler ileri derece prematüre, 32 hafta ile 33 hafta 6 günlük arasında doğanlar orta derecede prematüre, 34 hafta ile 36 hafta 6 gün arasında doğanlar ise geç prematüre olarak tanımlandı.
Perinatoloji uzmanı tarafından gebelerde bebek daha anne karnında iken büyümesinde duraklama saptanırsa intrauterin büyüme geriliği veya kısıtlılığı tanısı konulur. Bu bebeklerin büyümelerinin de yakın takip edilmesi gerekir. Bir bebek hem prematüre hem büyüme geriliği olabilmektedir.
Çocuğunuz Prematüre Doğarsa Ne Olur?
Her ne kadar bu bebekler bir takım sağlık sorunları açısından zamanında doğan bebeklere göre daha fazla risk taşıyor olsalar da aslında çoğunluğu sağlıklı çocukluk dönemi geçirirler. Sağlıklı olmanın en iyi göstergesi de büyümesinin yeterli olmasıdır. Prematüre bebeğin yeterli ve dengeli büyümesi hem konuşma, yürüme, zeka gibi nörolojik gelişimi hem de erişkin dönemde sağlıklı olması ile ilişkilidir.
Prematüre Bebekte Büyüme Nasıl Olmalıdır?
Bu bebekler anne karnındaki büyümelerini tamamlayamadan, yani doğduktan sonraki çevre koşulları için yeterli olgunluğa ulaşamadan doğarlar. Bu bebeklerde ideal büyümeden kasıt bebeğin doğduktan sonra, anne karnında iken beklenen büyümesine eşit bir şekilde büyüme göstermesidir. Ancak bebek ne kadar erken doğarsa ya da ne kadar ufak doğarsa beklenen büyümeden sapma o kadar fazla gerçekleşir.
Normalde prematüre bebekler ideal olarak onlar için özel hazırlanmış büyüme eğrileri ile takip edilirler. Bu eğriler bebeğin anne karnındaki olgunlaşmasını tamamlayıncaya kadarki sürece belirli aralıklarla bakılan ultrasonografi takiplerinden oluşturulur. Ayrıca erken doğan bebeklerin doğumdan sonraki büyüme hızlarının değerlendirildiği takip eğrileri de bulunmaktadır. Her iki takip yöntemle hazırlanmış eğrilerin avantaj ve dezavantajları bulunsa da sonuçta eğri üzerinden büyüme takipleri sağlık profesyonellerince yapıldığından en güvenilir yöntemdir. Ancak bebek doğduktan sonra normal doğması gereken yaş olan 40 haftaya ulaştığında, bu bebek için artık düzeltilmiş yaş kullanılarak zamanında doğan bebekleri için kullanılan büyüme eğriler kullanılabilir.
Genellikle bebeğin eğriler üzerinden takibi doktor ve hemşirelerce yapılır. Eğriler üzeriden beklenen büyümenin olup-olmadığı, herhangi bir müdahale gerekip gerekmediği de yine sağlık profesyonellerince yapılmalıdır. Bu nedenle prematüre bebeklerin büyümesinin düzenli aralıklarla yenidoğan poliklinikleri, sosyal pediatri poliklinikleri, gelişimsel pediatri klinikleri, çocuk endokrinoloji poliklinikleri veya çocuk doktorları tarafından yapılması şarttır.
Düzeltilmiş Yaş Ne Demektir ve Nasıl Hesaplanır?
Prematüre bebeğin büyümesini değerlendirirken düzeltilmiş yaş kullanılır. Buna göre normalde annenin son adet tarihinden itibaren 40 hafta geçtikten sonra doğması gereken bebeğin ne kadar erken doğarsa o kadar ki haftası mevcut doğum haftasında çıkarılır.
Örneğin bebek 28 hafta doğmuş ve doğumunun üzerinden 16 hafta geçmiş olsun. Bu durumda (28 hafta + 16 hafta) – 40 hafta = 4 hafta yani bebeğin doğumunun üzerinden 16 hafta geçmesine rağmen düzeltilmiş yaş 4 hafta yani zamanında doğmuş bir bebeğe gore 1 aylık anlamına gelir. Bu bebeğin ölçümleri değerlendirilirken 16 haftalık olmasına rağmen 4 haftalık bir bebeğin (1 aylık) ölçümlerine gore kıyaslanmalıdır.
Genellikle ilk 2 yıl prematüre bebek için yaş hesaplanırken bu şekilde düzeltilmiş yaş hesabı yapılır ve bulunan yaşa göre bebeğin büyümesi değerlendirilir. Bebek 28 haftalıktan önce doğmuşsa yaşta düzeltme işlemi 4 yaşa kadar yapılabilir.
Büyümeyi Yakalama Nedir?
Preterm bebekler belli bir aşamadan sonra düzeltilmiş yaş kullanılarak zamanında doğan bebeklerin değerleri ile kıyaslansa da aslında bu bebeklerin yaşamın ilk yıllarında büyümeleri zamanında doğan bebeklerden farklı özellikler gösterir.
Büyümenin yakalanması, bebeğin yaşına uygun ağırlık, boy ve baş çevresinin, bebeğin ulaştığı yaşın ideal ortalaması olan değerlere (büyüme eğrisinde 50. persentil) gelmesidir. Yani bebek düzeltilmiş yaş da göz önüne alındığında zamanında doğan bebekten beklenen ideal büyümeyi göstermiş olur.
Prematürenin ilk olarak baş çevresi 6 aya doğru büyümeyi yakalar, ağrılıkta büyümeyi yakalama 2-3 yaşa kadar uzayabilir. En geç boyda yaşıtlarına göre 3 yaşta ideal olan değerlere ulaşır. Ne kadar erken doğmuşsa büyümeyi yakalama o kadar gecikeceğinden boyda yakalama kabaca 3-7 yıl arasında bir süre alabilir.
Kabaca 24 ay aya kadar ağırlık için, 18 aya kadar da baş çevresi için bebeğin düzeltilmiş yaşının kullanılması önerilir. Premature bebek 3 yaşına ulaştığında artık düzeltilmiş yaş hesaplanmadan güncel yaşı üzerinden değerlendirmelerin yapılması gerekir.
Bebeğin Büyümesini Değerlendirirken Hangi Parametreler Kullanılmalıdır?
Kilo, boy uzunluğu ve baş çevresi uzunluğu büyümeyi değerlendirmek için kullanılan ölçümlerdir. Bebeğin ağırlığı takip edilirken, kilonun hep aynı terazide, aynı saatlerde, günlük ve mümkünse bebeğin giysileri çıkarılmış şekilde yapılması uygundur. Boy ölçümde bebek yatar pozisyonda başın tepe noktası ile dizler tam açık pozisyondayken topuk altına kadar ölçülen mesafeyi ifade eder. Baş çevresi ise mezur başın arka en çıkıntılı noktasından ve kulakların üzerinden geçecek şekilde alında birleştirilerek ölçülür.
Büyüme İzleminde Ölçümler Nasıl Yorumlanmalıdır?
Kilo artışı için: Zamanında doğmuş bir bebeğin ilk 3 ay günde 30 g, 3-12 ay arası günde 20 g kilo alması gerekirken, prematüreler için bu günlük 15-20 g olarak beklenmektedir. Prematürenin 2 yaşa kadar kiloda büyümeyi yaklaması beklenir.
Boy artışı: Zamanında doğmuş bir bebeğin ilk 3 ayda haftalık 0,75 cm uzaması sonrasında ise bir yaşına kadar haftada yarım santim (0,5 cm) uzaması beklenirken, prematüre bebeklerde uzama hızı daha fazla yani haftada 0,8-1 cm arasında olmalıdır. Boy artışı için ilk 3 yıl kritiktir.
Baş çevresi: Baş çevresi nörolojik gelişim için oldukça önemli bir gösterge olup zamanında doğmuş bebeklerde ilk üç ay haftalık 0,5 cm, sonrasında da 0,25 cm artış göstermesi beklenirken, prematürelerde büyüme hızı ilk 1-2 ayda haftalık 1 cm, 3-4 aylar arasında 0,5 cm ve sonrasında haftalık ortlama 0.7 cm artış göstermesi beklenir. Baş çevresi artışı için kritik dönem ilk 1 yaştır.
Sadece boy uzaması veya sadece kilo artışı birbirlerinden bağımsız olarak değerlendirilmemelidir. Bu ölçümlerdeki artışların birbirlerine göre eşit derecede ve dengeli olması önemlidir. Erken dönemde kilo artışının günlük 20 g altında olması, uzama hızının haftalık 0,.5 cm altında ve aynı şekilde baş çevresi artışının haftalık 0,5 cm altında olması veya boya göre kilo artışının az olması bebekte büyüme ile ilgili bir sorun göstergesi olarak algılanmalıdır.
İdeal Büyüme İçin İdeal Beslenme Nasıl Olmalıdır?
Büyüme ile en fazla ilintili olan durum bebeğin beslenmesidir. Yetersiz beslenme sadece büyümeyi değil, beyin fonksiyonlarını da olumuz etkiler. Diğer yandan hızlı kilo artışı ise bebeği erişkin hayatında şeker hastalığı, kalp krizi geçirme riski, obezite gibi hastalıklar açısından riskli yapmaktadır. Bu nedenle beslenme ve büyüme hızında daima denge gözetilmelidir.
Anne sütü prematüre bebeklerin beslenmesinde şüphesiz ilk tercihtir. Bununla birlikte prematüre bebeklerde bazı özel destekler gerekebilir. Prematüre bebeklerde yaşamın ilk günlerde ortaya çıkan solunum problemleri beslenmeyi etkileyen önemli bir durumdur. Ayrıca bu bekler mide-barsak sistemi yeterince gelişimini tamamlayamadan doğduğundan beslenme büyük bir problemdir. Zaten hastanede takip edilirken yutma fonksiyonlarının kazanılması ve mide barsak sistemi gelişimini tamamlayıncaya kadar damardan beslenir. Sadece organların gelişmini tamamlamamış olması değil, aynı zamanda eşlik eden problemlerin enerji gereksinimini arttırması da bir diğer problemdir. Bu gereksinim 1500 gr altında doğmuş ve 32 haftadan once doğmuş bebekler için daha belirgindir. Yani bir yandan beslenme yetersizken, diğer yandan enerji ihtiyacı daha fazladır.
Bebeğin doğum kilosu ne kadar küçükse o kadar farklı içerikte besin gereksinimine ihtiyacı vardır. Zamanında doğan bir bebeğe gore 1500 gram veya 1000 gram doğan bir bebeğin kilosu başına alması gereken protein, mineral, enerji içeriği daha yüksek beslenmesi gerekir. Sadece anne sütü ile veya zamanında doğmuş bebekler için hazırlanmış mamalarla bu ihtiyacı karşılamak mümkün değildir. Taburculuk sonrası anne sütüne eklenebilen güçlendiriciler veya özel prematüre mamaları ile beslenmeleri uygun olur. Bu güçlendiriciler genellikle bebeğin ihtiyacı olan ek protein, kalsiyum, fosfor, çeşitli mineral ve vitamin içerirler.
Kesin kanıtlar olmamakla birlikte yararlı olabileceği düşünülmektedir. Anne sütüne destekleyici eklenen bebeklerin büyümeleri sadece anne sütü alanlara göre daha iyi olmuştur.
Bir diğer öneri; taburcu olurken doğum haftasına göre kilosu uygun olan bebeklerde tek başına anne sütüyle beslenme, kilosu düşük olanlarda ise anne sütüne güçlendirici eklenmesidir. Anne sütü desteklenmesi kilo alımı, büyüme hızı ve kemik mineralizasyonu üzerine olumlu etkiler yapmaktadır.
Prematüre bebeğin ek zenginleştirilmiş mamalarla desteklenmesine büyüme parametreleri 50. persentili yakalayıncaya kadar veya düzeltilmiş yaş 6-9. aya kadar devam edilebilir.
Prematüre Bebeklerde Yetersiz Beslenme Kriterleri Nelerdir?
Kilo alımının günlük olarak her kilogram başına 15-20 gramdan az olması, haftalık boy artışının 1 cm’in altında, baş çevresi artışının da yine haftada 1 cm’in altında kalması yetersiz beslenmeyi gösterir. Kanda bakılan bazı değerler de yetersiz beslenmenin göstergesi olarak kullanılır.
Prematüre Bebeğin Büyümesini Etkileyecek Risk Faktörleri Nelerdir?
Prematüre bebek ne kadar erken doğmuşsa, doğum ağırlığı ne kadar geri ise o kadar risklidir. Örneğin 1000 g altında doğan bir bebek üstünde doğana gore, 29 haftadan once doğan bebek sonra doğan bebeğe göre daha fazla risk taşımaktadır. Ayrıca intrauterin büyüme geriliği yani anne karnındaki takiplerinde de büyümenin yetersiz olması durumu ile birlikte prematürelik varsa büyüme olumsuz etkilenir. Beyin gelişimini etkileyecek prematürite ile ilgili bir sorun olması, canlandırma gerektirecek sorun yaşamış olması, bebeğin solum cihazına bağlanıp solunum desteği alması ve bunun süresinin uzun olması, kalp ve dolaşım sistemi için destek gereken uygulamalar, kalpte yapısal problemler olması, bağırsak iltihabı geçirmiş olması, enfeksiyon geçirmiş olması, cerrahi müdehale gerektirecek bir sorunun olması, doğuştan gelen anomalisinin olması, tekrarlayan kan değişimlerinin olması ve daha pek çok durum varlığı bebeği taburcu olduktan sonra bile büyüme açısından risk altında yapar.
Prematüre bebek her ne kadar gelişimini tamamlamamış olarak hazır olmadığı bir ortama doğsa da ilerlemiş sağlık uygulamaları, sağlık çalışanı ve ailelerinin özverileri ile kısa sürede toparlayıp zamanında doğan bebeklerle kıyaslanabilir hale gelebilirler. Bunun için düzenli doktor kontrolleri ve onların önerileri doğrultusunda hareket etmek gerekir. Burada en büyük görev anne ve babalara düşmektedir. Onların bebeklerinin büyümesi sırasında kendilerinin yapacakları basit ölçümler ve uygulamalar bile bebekleri için çok şey değiştirir. Üstelik bu değişikliklerin sadece bebelik ve çocukluk dönemi değil erişkin döneminin de temelleri olduğunu bilerek ve bu özenle bebeğin büyütülmesi gerekir.